Utopia ar Wysg: arddangosfa yn archwilio Cynllun Datblygu Casnewydd ar ôl y rhyfel

Pan ymddeolodd Jill Maclean o'i swydd bancio yn 59 oed, roedd bywyd tawel ymhell o'i meddwl. Yn hytrach, dilynodd ei breuddwyd o fynd i brifysgol, a chychwynnodd ar radd Hanes ym Mhrifysgol De Cymru (PDC).

Saith mlynedd ymlaen, mae Jill bellach wedi graddio o Radd Meistr mewn Ymchwil (MRes) yn PDC, ac wedi agor arddangosfa yng nghanol Casnewydd, yn seiliedig ar ei hastudiaeth i lwyddiant Cynllun Datblygu’r ddinas ar ôl y rhyfel, a chwyldroodd tai cymdeithasol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Bydd ei harddangosfa Utopia on Wysg, sy’n cynnwys ffotograffau hanesyddol, toriadau papur newydd ac arteffactau amrywiol yn rhychwantu 1948-1971, i’w gweld yng Nghanolfan Gymunedol a Chelfyddydau Cwtsh, Stow Hill, Casnewydd tan ddydd Sul 18 Chwefror. Yr amseroedd gwylio yw 1yp-4yp ar ddydd Gwener, dydd Sadwrn a dydd Sul.

Bellach yn 67 oed, lluniodd Jill, sy’n wreiddiol o Malpas, yr arddangosfa ar ôl darganfod Cynllun Datblygu Casnewydd, a gyhoeddwyd ym 1953, a gwaith y pensaer enwog Johnson Blackett, a gyfrannodd at gynllunio, dylunio ac adeiladu nifer o dai ystadau yn y rhanbarth.

 

Daeth Jill, a adawodd Gasnewydd pan oedd yn 19 ar gyfer gyrfa yn y Swyddfa Dramor, yn ôl i'w thref enedigol gyda'i gŵr Iain pan oedd eu merched, Lynsey a Becky, yn blant bach. Ar ôl gweithio ym maes cyllid ac yswiriant yn ddiweddarach, nid oedd yn siŵr beth i’w wneud nesaf ar ôl ymddeol – ond roedd bob amser wedi bod eisiau datblygu ei haddysg.

“Es i Ddiwrnod Agored PDC a syrthiais mewn cariad â’r syniad o astudio Hanes – ac rydw i mor falch fy mod wedi cymryd y naid ffydd honno,” meddai Jill.

“Roeddwn i wrth fy modd yn y brifysgol; roedd fy nghydweithwyr cwrs a darlithwyr i gyd yn wych, ac er gwaethaf y disgwyliadau eithaf isel o sut y byddwn yn gwneud, rhoddais fy ergyd orau iddo a graddiais gydag anrhydedd dosbarth cyntaf.”

Penderfynodd Jill symud ymlaen i’r MRes mewn Hanes yn PDC, a chanolbwyntio ei hastudiaethau ar Gasnewydd.

“Mae gen i atgofion mor hapus o fy mhlentyndod yng Nghasnewydd, ac mae ganddo hanes mor wych roeddwn i’n teimlo bod angen ei ddweud,” meddai.

“Er gwaethaf dechrau anodd i fy ngradd Meistr, gyda phandemig Covid-19 a’r cyfyngiadau symud dilynol yn tarfu ar astudiaethau, llwyddais i ymweld â Llyfrgell Gyfeirio Casnewydd ac Archifau Gwent a darllen drwy gofnodion cyfarfodydd hanesyddol y cyngor. Dyna pryd y dechreuais i ddod o hyd i sôn am y Cynllun Datblygu, na wyddwn i ddim amdano.

“Po fwyaf o ymchwil a wnes i, y mwyaf y sylweddolais fod tai yn flaenoriaeth enfawr i Gasnewydd ar ôl yr Ail Ryfel Byd, a bod ystâd dai Gaer, sydd ychydig i lawr y ffordd o’m harddangosfa, wedi derbyn Gwobr Teilyngdod ym 1951 Gŵyl Prydain, diolch i waith Johnson Blackett.”

Gan fod Blackett wedi symud i Adelaide, Awstralia yn ystod ei ymddeoliad, llwyddodd Jill i lunio rhan fawr o'r arddangosfa gan ddefnyddio copïau nas gwelwyd o'r blaen o ddogfennau o gasgliad Blackett yn Amgueddfa Bensaernïaeth Prifysgol De Awstralia.

Mae'r rhain yn cynnwys toriadau papur newydd am ei waith; awyrluniau o’r cymunedau yng Nghasnewydd y bu’n helpu i’w hadeiladu, a hyd yn oed ei luniadau pen ac inc o sut yr oedd yn rhagweld ystadau tai – neu unedau cymdogaeth – yn edrych erbyn y 1970au, ynghyd â’u hysgolion, siopau, cyfleusterau iechyd a sinemâu eu hunain.

Dywedodd Jill: “Roedd y llywodraeth Lafur ar y pryd wedi derbyn gweledigaeth Aneurin Bevan o bawb oedd yn byw mewn cartrefi cyngor, heb fod angen morgeisi; roedd gan bawb hawl, waeth beth fo'u dosbarth, i lety da a mynediad i addysg, gofal iechyd a gwasanaethau cymunedol eraill.

“Daeth tai o dan yr Adran Iechyd bryd hynny, ac felly penderfynodd y Cyngor pe bai gan Gasnewydd dai o ansawdd da, y gallent ddenu pobl fedrus yno o ardaloedd eraill.”

Fel rhan o’i hymchwil, cafodd Jill gyfle i weld copi o’r Cynllun Datblygu, sy’n cael ei gadw yn yr Archifau Cenedlaethol yn Aberystwyth, ac yn y diwedd darganfu’r ddogfen wreiddiol yn Llyfrgell Casnewydd.

“Mae’n cynnwys y lluniau harddaf o’r ardal, a manylion am sut y gwelodd Casnewydd ei hun am yr 20 mlynedd nesaf,” meddai.

“Stad Dyffryn oedd yr uned gymdogaeth olaf i gael ei datblygu o dan y Cynllun, a oedd hefyd yn cynnwys y Gaer, St Julian’s, Malpas, Betws a Ringland.

“Mae’n amlwg gweld yr angerdd oedd gan Blackett a’i ffrind agos, yr Henadur Arthur Dolman – cyn-gynghorydd a Maer Casnewydd – dros drawsnewid y dref yn rhywle yr oedd pawb eisiau dod i fyw ynddo.

“Roeddent yn sylfaenol i lwyddiant y Cyngor wrth adeiladu tai cymdeithasol, ac wrth gyflawni’r Cynllun Datblygu, yn aml yn wyneb gwrthwynebiad gwleidyddol. Drwy greu sawl uned gymdogaeth, roedd Casnewydd yn gallu cartrefu ei phoblogaeth bresennol, yn ogystal ag annog twf a ffyniant y dref.

“Roedd Casnewydd yn wynebu heriau twf y boblogaeth a chyflogaeth pan, er gwaethaf cyni ariannol, roedd pobl yn disgwyl gwell tai, gofal iechyd a chyfleoedd na chyn y rhyfel.

Mae gwneud y prosiect hwn wedi cryfhau fy mhri de yng Nghasnewydd, a gobeithio y bydd yn gwneud yr un peth i eraill wrth iddynt ddod i weld yr arddangosfa. Dylid dathlu ein tref enedigol am ei llwyddiannau.”