Mae dull yr Alban o fynd i’r afael ag addysg anghenion arbennig yn fwy cynhwysol na gweddill y DU - ond nid yw bob amser yn gweithio'n ymarferol

Mewn erthygl ar gyfer The Conversation, mae'r Athro Cysylltiol Carmel Conn o Brifysgol De Cymru, Dr Joan Mowat o Brifysgol Strathclyde a'r Athro Brahm Norwich o Brifysgol Caerwysg, yn archwilio dull yr Alban o addysg anghenion arbennig.

Ledled y DU, mae sut mae plant yn cael eu hadnabod fel plant ag anghenion addysgol arbennig, a sut y cânt eu cefnogi wedyn, yn wahanol yn dibynnu ar ble maen nhw'n byw. Mae tebygrwydd eang yn y dulliau yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Ond yn yr Alban mae pethau'n cael eu gwneud yn wahanol.

Mae Gogledd Iwerddon, Cymru a Lloegr yn diffinio plant ag anghenion dysgu fel y rhai sy'n cael anhawster sylweddol mwy wrth ddysgu na'u cyfoedion.

Mae'r Alban yn cymryd ymagwedd fwy unigryw, gan ddefnyddio'r term "Anghenion Cymorth Ychwanegol" (ACY). Mae gan blentyn neu berson ifanc ACY os nad yw'n gallu, heb ddarpariaeth cymorth ychwanegol, elwa o'r addysg ysgol a ddarperir.

Mae'r diffiniad llawer ehangach hwn yn golygu bod ystod eang o resymau y gallai dysgwr fod ag ACY. Gallai natur y rhain fod yn barhaol neu dros dro: er enghraifft, gallent fod yn profi profedigaeth deuluol neu fwlio. Nid yw'n syndod bod diffiniad ehangach yr Alban wedi golygu bod ganddi gyfran sylweddol o ddysgwyr a nodwyd fod ganddynt ACY - 37% yn 2023.

Ar draws ystod eang o ddogfennaeth polisi, deallir yn eang fod addysg gynhwysol yn yr Alban yn cwmpasu ystod eang o faterion, megis mynd i'r afael â gwahaniaethu yn ehangach – nid gwahaniaethu sy’n gysylltiedig ag anabledd yn unig.

Mae hyn yn cael ei ategu gan ragdybio prif ffrydio yng nghyfraith yr Alban. Dyma'r dybiaeth, ac eithrio amgylchiadau penodol, y bydd plant a nodwyd ag anghenion cymorth ychwanegol yn cael eu haddysgu mewn ysgolion prif ffrwd.

Gwneud i gynwysoldeb weithio

Mae consensws eang gan rieni, plant, athrawon, gwleidyddion ac eraill mai dull yr Alban o ymdrin ag addysg gynhwysol yw'r ffordd gywir ymlaen. Fodd bynnag, mae gwahaniaeth sylweddol rhwng ymarfer a bwriad polisi.

Fe wnaeth adolygiad annibynnol yn 2020 ymchwilio i sut roedd darpariaeth ar gyfer anghenion cymorth ychwanegol yn gweithio'n ymarferol – ac fe wnaeth ganfod llawer o fethiannau.

Dangosodd yr adolygiad nad oedd anghenion cymorth ychwanegol plant a phobl ifanc yn cael eu diwallu'n ddigonol. Roedd datgysylltiadau rhwng bwriadau'r system a'r hyn yr oedd plant a phobl ifanc yn ei brofi mewn gwirionedd.

Sefydlodd yr adroddiad nad yw pob plentyn, person ifanc a'r rhai sy'n eu cefnogi yn ffynnu neu'n cael eu gwerthfawrogi'n gyfartal o fewn y system addysg. Nid yw eu lleisiau'n cael eu clywed gan y rhai sydd â'r pŵer i wneud gwahaniaeth. Mae darparwyr gwasanaethau ac uwch arweinwyr mewn ysgolion yn wynebu heriau sylweddol o ran gallu diwallu anghenion, ond nid yw hyn yn cael ei gydnabod yn ddigonol ar lefel uwch.

Fe wnaeth ymchwiliad dilynol, a ddaeth i ben yn 2024, ganfod llawer o resymau am y gwahaniaeth hwn rhwng polisi ac ymarfer. Roedd y rhain yn cynnwys diffyg adnoddau, yr angen am hyfforddiant proffesiynol parhaus i staff ysgolion a materion yn ymwneud â diwylliant ysgolion.

Clywodd yr ymchwiliad fod adnoddau ar gyfer Cymorth Dysgu Ychwanegol wedi gostwng dros amser. Canfu nad oedd llawer o ysgolion a adeiladwyd yn ddiweddar wedi'u cynllunio i fod yn hygyrch i bawb. Clywodd am yr angen i arweinwyr ysgolion gael hyfforddiant sydd â thegwch, cynhwysiant a chyfiawnder cymdeithasol yn ganolog iddo er mwyn effeithio’r newid diwylliannol angenrheidiol.

Dysgu o ymarfer

Ar draws y DU ac Iwerddon, mater o bryder yw’r diffyg diffiniad clir o'r hyn y mae addysg gynhwysol yn ei olygu a sut y dylid ei weithredu'n ymarferol. Adlewyrchir hyn yn yr argyfwng presennol yn y galw cynyddol am ddarpariaeth arbenigol.

Fe wnaeth adolygiad diweddar o addysg anghenion addysgol arbennig yn Lloegr gan y Swyddfa Archwilio Genedlaethol dynnu sylw at y ffaith bod angen i addysg prif ffrwd fod yn llawer mwy cynhwysol, nad yw ysgolion yn cael eu cymell i'w flaenoriaethu, ac y dylai'r Adran Addysg "ddatblygu gweledigaeth a chynllun hirdymor ar gyfer cynwysoldeb ar draws addysg prif ffrwd".

Yn yr Alban, yn wahanol i'r gwledydd eraill, mae mwy o sylw wedi'i roi i ddod i ddealltwriaeth gyffredin o'r hyn y mae system addysg gynhwysol yn ei olygu. Adlewyrchir hyn yn y Fframwaith Cenedlaethol ar gyfer Cynhwysiant, a chyhoeddwyd y trydydd argraffiad ohono yn 2022. Mae'r fframwaith hwn yn sail i'r safonau proffesiynol ar gyfer athrawon ac yn llywio polisi yn fwy cyffredinol.

Cynhyrchir y Fframwaith o dan gymorth Grŵp Cynhwysiant Prifysgolion yr Alban, a bu gwaith ar addysgeg gynhwysol, gan yr arbenigwr mewn addysg gynhwysol Lani Florian a chydweithwyr, yn ddylanwad arno. Mae'r Fframwaith yn cynnig cyfres o gwestiynau myfyriol i hyrwyddo ymarfer cynhwysol. Mae hyn yn arwydd o ddull mwy cydsyniol a chydweithredol tuag at lunio polisïau addysgol yn gyffredinol. Ond mae'n amlwg bod angen gwneud mwy o waith i wneud y ddealltwriaeth hon o gynhwysiant yn realiti cyffredin mewn ysgolion.

Mae'r gwahaniaethau mewn dulliau polisi o fynd i’r afael ag anghenion cymorth a dysgu ychwanegol yn golygu y bydd proffil plentyn a nodwyd bod anghenion addysgol arbennig ganddynt yn amrywio yn dibynnu ar ba wlad y maent yn byw ynddi. Ar ben hynny, bydd yr amrywiadau yn y systemau addysg eu hunain yn effeithio ar leoliad y plentyn a'r cymorth y gall ei dderbyn.

Mae gwaith trawswladol cydweithredol yn hanfodol er mwyn cael gwell dealltwriaeth o gryfderau a gwendidau gwahanol ddulliau o ddiwallu anghenion dysgu ychwanegol plant a phobl ifanc.

Mae'r erthygl hon wedi'i hailgyhoeddi o The Conversation o dan drwydded Creative Commons. Darllenwch yr erthygl wreiddiol. Y farn a fynegir yn erthyglau The Conversation yw barn yr awdur(on) ac nid ydynt o reidrwydd yn adlewyrchu barn Prifysgol De Cymru.